علاوه بر تهوع و استفراغ، موکوزیت دهان یکی از شایع ترین و ناراحت کننده ترین عوارض جانبی درمان سرطان است.
موکوزیت، التهاب دردناک وزخم شدن غشاء مخاطی پوشاننده دستگاه گوارش است که گاهی ثانویه به آسیب مستمر مخاط دستگاه گوارش ناشی از شیمی درمانی و رادیوتراپی رخ می دهد.
موکوزیت می تواند در هر منطقه ای ازدستگاه گوارش رخ دهد.
میتواند محدود به یک زخم ملتهب مخاطی تا یک زخم وسیع دردناک باشد.
میزان شیوع و شدت موکوزیت دهانی به داروی مورد استفاده و ریسک فاکتورهای بیمار وابسته است.
فلورواوراسیل، متوتروکسات و داکسوروبیسین بیشترین احتمال بروز موکوزیت را دارند. تقریباً تمام بیمارانی که به طور همزمان تحت شیمی درمانی و رادیوتراپی قرار دارند، به فرم شدید موکوزیت دهانی مبتلا می شوند.
عوامل خطر ایجاد موکوزیت:
- بهداشت بد دهان و دندان
- کاندیدیازیس دهانی
- آنتی بیوتیک ها
- کورتیکواستروئیدها
- ناتوانی عمومی
- خشکی دهان
- تنفس دهانی
- کمبود آب بدن
- اضطراب: عوامل روانی ممکن است ارتباط مستقیم با بروز زخم های دهانی داشته باشد. این مسئله می تواند به علت تاثیر بر روی سیستم ایمنی مرتبط با بروز آفت در برخی بیماران باشد. در مطالعات دیده شده است که اضطراب باعث کاهش بزاق وافزایش احتمال بروز آفت در دهان می شود. پس هر میزانی که بتوانیم ضطراب بیمار را کم کنیم به کاهش احتمال زخمهای دهانی کمک کرده ایم.
- داروها: مخدرها ، آنتی هیستامین ، داروهای ضد موسکارینی ، داروهای ضد افسردگی ،دیورتیک ها
- شیمی درمانی
- رادیوتراپی
- نوتروپنی
- آسیب مستقیم به غدد بزاقی در اثر نفوذ مستقیم تومور یارادیوتراپی
- هایپرکلسمی یا هایپرگلیسمی
- زخمهای دهان
- عفونت
- آفت
موکوزیت یک فرآیند فیزیولوژیکی پیچیده با پنج مرحله است:
- شروع
- پاسخ اولیه به آسیب
- گسترش
- زخم
- بهبود
بیماران تحت شیمی درمانی، معمولاچهارتا پنج روزبعد ازشروع درمان دچار موکوزیت می شوند و این مشکل پس از 10 روز به اوج می رسد و سپس به آرامی درطی چند هفته بهبود پیدا می کند. التهاب مخاط دهان به شدت دردناک است. درجه درد معمولا مرتبط با میزان آسیب بافتی است. درد اغلب به عنوان احساس سوزش همراه با قرمزی خود را نشان می دهد. رفته رفته ضایعات به رنگ سفید در می آیند و تبدیل به زخم می شوند (تصویر بالا). پتشی و اکیموز نیز عمدتاً قابل مشاهده است . زبان، سقف دهان و کام نرم بیشترین حساسیت را دارند.
به دلیل وجود درد، بیمار ممکن است مشکل در صحبت کردن، غذا خوردن و یا حتی باز کردن دهان را تجربه کند.
تصویر - موکوزیت متعاقب شیمی درمانی
اثرات احتمالی موکوزیت عبارتند از:
- تب
- درد
- اختلا بلع
- به تأخیر افتادن شیمی درمانی و رادیوتراپی
- بی اشتهایی و گاهی منجر به سو تغذیه
- افزایش بستری شدن در بیمارستان
- کاهش کیفیت زندگی
پیشگیری از موکوزیت
1. در برخی مطالعات مشخص شده است که استفاده از گلوتامین بخصوص قبل از رادیوتراپی در پیشگیری از موکوزیت ناشی از رادیوتراپی موثر است.
2. همچنین استفاده از سرمادرمانی (کرایوتراپی) در موکوزیت ناشی از شیمی درمانی بدلیل کاهش نفوذ داروهای شیمی درمانی در مخاط دهان اثر پیشگیری کننده دارد .سرما درمانی دهان به معنی خنک نگهداشتن محیط دهان با استفاده از یخ، آب خنک، بستنی یا بستنی یخی در زمان دریافت داروی شیمی درمانی است .
3. مراقبت از دهان از طریق شستشوی مداوم با محلول رقیق نمک و رعایت کامل بهداشت دهان و دندان از جمله مسواک زدن ملایم و و در صورت تحمل، استفاده از نخ دندان باید انجام شود.
4. از مصرف غذاهای خاص که محرک ایجاد زخم جدید باشند و یا مدت زمان بهبودی را افزایش می‌دهند باید اجتناب کرد از جمله این غذاها آجیل، شکلات، عصاره میوه ها، غذاهای اسیدی، شور، سخت و تند می‌باشند.
5. از مصرف فرآورده‌های بهداشتی (خمیر دندان، دهانشویه، خوشبوکننده) محتوی سدیم لوریل سولفات در دهان باید اجتناب کرد.
اقدامات درمانی در موکوزیت:
- بهداشت کامل دهان و دندان
- اسفنج یا گاز آغشته به دهانشویه یا آب ، برای لثه و دندان استفاده شود
- پرزهای دهان با مسواک نرم تمیز شود
- تکه های آناناس برای تمیز کردن دهان مانند آبنبات مکیده شود.
- از دهان شویه یا ژل ضد عفونی کننده ، به عنوان مثال کلرهگزیدین استفاده شود.
- برای از بین بردن رسوبات پلاک سخت و آموزش بهداشت دهان و دندان به دندانپزشک مراجعه شود.
- نیستاتین به عنوان یک ماده موضعی کار برد دارد.
- فلوکونازول خوراکی یک بار در روز ، با موفقیت بالا همراه است.
- مصرف آب و مایعات افزایش داده شود.
- ترشح بزاق با استفاده از تکه های یخ ، آدامس ، یا آبنبات مرکبات و نوشیدنی تحریک شود.
سایر اقداماتی که تحت نظر پزشک قابل انجام است:
1- بی حس کننده های موضعی
مصرف اسپری، ژل و یا محلول لیدوکائین موضعی 2% ویا شربت دیفن‌هیدرامین برای چند دقیقه قبل از مصرف غذا به صورت دهانشویه، می تواند به تسکین درد در موکوزیت کمک کند.
2- درمانهای ضد میکروبی
دهانشویه‌های محتوی ترکیباتی که به طور خفیف اثر ضد میکروبی دارند، می‌توانند استفاده شوند، که به علت پیشگیری از ایجاد عفونت ثانویه میکروبی، بهبود زخمها تسریع می یابد. تحقیقات نشان داده‌اند که استفاده از دهانشویه‌های حاوی کلرهگزیدین بر روی زخم میتواند مفید باشد.
کاربرد آنتی بیوتیک‌ها روش موثری در تسکین علایم ناشی از عفونت ثانویه در زخمها می‌باشد. درمان موضعی با تتراسایکلین می تواند به طور موثری درد و مدت زخم را کاهش دهد.
3- سوکرالفیت
سوکرالفیت به صورت موضعی اثر پوشانندگی بر روی ضایعات زخمی دارد که به علت چسبندگی به غشای مخاطی و ایجاد یک سد محافظ بر روی آن می‌باشد و سبب کاهش درد ضایعات می گردد.
4- درمان با داروهای با منشا طبیعی
از آنجایی که درمان با داروهای شیمیایی فوق الذکر، ممکن است عوارض جانبی مختلفی داشته باشد، امروزه درمانهای با منشا طبیعی بیشتر از گذشته مد نظر بیماران قرار دارد که می تواند هم به صورت سیستمیک و هم موضعی به کار رود. از جمله داروهای با منشا طبیعی موضعی عبارتند از: بابونه(محلول پرسیکا)، آویشن شیرازی، نعناع، مورد، عرق خار شتر و گل محمدی که به صورت موضعی و دهانشویه به کار رفته اند.
